Chuyện chưa từng kể về "Kẻ thù số Một của công chúng"

Việt Nam là một nước độc lập, không ai có thể bảo Việt Nam phải làm gì. Burchett cũng vậy, ông là một nhà báo độc lập, không ai có thể bảo, hoặc khuyên ông, nên viết gì.

LTS: Bộ phim “Việt Nam chiến thắng”, nói về cuộc đời và sự nghiệp của lẫy lừng của nhà báo Wilfred Burchett vừa được hãng Asia Vision phối hợp với Hãng phim Truyền hình thành phố Hồ Chí Minh thực hiện. Bộ phim chủ yếu kể về thời gian Wilfred Burchett tác nghiệp tại Việt Nam, đã cung cấp những thông tin về cuộc chiến tranh Việt Nam từ "phía bên kia". Ông là một người được xem là đã "mở mắt" cho phương Tây về một thế giới mà họ chưa từng được biết - thế giới của những người Cộng Sản.

Tuần Việt Nam giới thiệu cuộc trò chuyện giữa Nhà báo Huỳnh Phan với ông Nguyễn Văn Vinh là đạo diễn bộ phim, và George Burchett người con củaWilfred Burchett và cũng là người dẫn chuyện trong phim.

Theo như tôi biết, người Úc bắt đầu không ưa cha ông, Wifred Burchett, từ đầu những năm ’50 của thế kỷ trước, chuyện này thực hư thế nào?

George Burchett: Đúng. Đó là chuyện từ thời chiến tranh. Ông ấy đã đưa tin về đội quân tham chiến ở Bắc Triều Tiên, sau đó là cuộc chiến tranh ở Việt Nam. Cả hai cũng cùng một lý do thôi: lính Úc có mặt ở Triều Tiên và Việt Nam.

Xin George hãy kể lại sự kiện Hội Nhà báo Melburne tôn vinh Wilfred Burchett?

George Burchett: Đó là vào năm 2014, Hội Nhà báo Melburne tổ chức lễ kỷ niệm cho một số nhà báo xuất thân từ Melburne, trong đó có cha tôi. Thành tích về cha tôi mà họ nhắc đến trong lễ kỷ niệm là Hiroshima, khi ông là người duy nhất phát hiện và đưa tin về việc Mỹ ném bom nguyên tử xuống đó – một sự kiện lịch sử trong truyền thông.

Họ có nói về việc ông đưa tin ở bán đảo Triều Tiên và Việt Nam?

George Burchett: Không, không hề. Chỉ có Hiroshima.

Wifred Burchett một người được xem là đã "mở mắt" cho phương Tây về một thế giới mà họ chưa từng được biết - thế giới của những người Cộng Sản; một nhà báo cung cấp những thông tin về cuộc chiến tranh Việt Nam từ "phía bên kia". Ảnh tư liệu do George Burchett cung cấp

Wilfred Burchett đến Việt Bắc gặp Hồ Chí Minh vì lý do gì?

George Burchett: Ông theo dõi chiến tranh ở bán đảo Triều Tiên, sau đó có cuộc đàm phán hòa bình ở Geneva để kết thúc chiến tranh ở đó, và ông phải quay lại Geneva để đưa tin về cuộc đàm phán. Trên đường đến Geneva, tự nhiên Burchett có linh cảm là cuộc chiến ở Đông Dương cũng tương tự như vậy, và ông nghe theo linh cảm để tìm gặp Hồ Chí Minh.

Linh cảm trước khi sự việc diễn ra là một nét kiệt xuất riêng của Burchett, không phóng viên nào có phẩm chất như vậy. Suốt cuộc đời không ai có thể bảo ông nên làm gì, chỉ có linh cảm mách bảo thôi.

Tại sao Wifred Burchett lại quan tâm đến phía bên kia trong cả chiến tranh Triều Tiên lẫn Việt Nam, mà không đi theo con đường như hầu hết các phóng viên phương Tây khác?

George Burchett: Vì ông muốn làm khác so với phần còn lại.

Nguyễn Văn Vinh: Chỉ có thời gian ban đầu đưa tin về Chiến tranh Lạnh, và sự kiện Hiroshima, ông đưa tin từ phía phương Tây.

Theo tôi là đưa tin từ phía ngược lại bao giờ cũng khó khăn hơn, và Wilfred Burchett thích thú với điều đó.

Phía bên kia nói rằng Wilfred Burchett tuyên truyền cho chủ nghĩa cộng sản. Tại sao họ vẫn đọc các phóng sự và các cuốn sách do ông viết?

Nguyễn Văn Vinh: Về Chiến tranh Việt Nam, Mỹ có một bộ máy truyền thông khổng lồ. Khi chiến tranh leo thang đến đỉnh cao người ta quen với tin tức được đưa đến tận đầu giường, gồm những cảnh chiến trường, những cảnh ở phía Mỹ và chế độ cũ. Còn những người đứng đối lại với Mỹ và chế độ cũ họ là ai, sống và chiến đấu như thế nào, rõ ràng là độc giả, khán giả và thính giả không được biết, hoặc biết rất ít.

Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đến năm 1970 mới có truyền hình, còn năm 1968 Việt Nam DCCH lập một xưởng phim để gửi tin ra nước ngoài, chủ yếu nói về cuộc chiến tranh phá hoại của Mỹ ở Miền Bắc. Xưởng phim Giải phóng ở miền Nam cũng sản xuất phim, nhưng phim của họ cũng không được phát ra ngoài. Điều mà công luận Mỹ mong muốn là cái gì đang thực sự diễn ra ở chiến trường miền Nam Việt Nam, rồi bên đối kháng với Mỹ, và chính quyền được Mỹ ủng hộ, là Mặt trận Dân tộc Giải phóng chiến đấu như thế nào, họ sống ra sao.

Chính vì vậy những hình ảnh từ vùng giải phóng miền Nam của Wilfred Burchett đã trở nên vô cùng có giá trị. Ngay cuốn sách của Burchett là “Inside the guerrila war” (Trong lòng cuộc chiến tranh du kích) cũng rất thu hút độc giả, vì bản thân cái tựa đề đã đầy hấp dẫn.

Hơn nữa, không ai có thể tiếp xúc được với Hồ Chí Minh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp, hay Nguyễn Hữu Thọ…, nên họ hào hứng đọc những gì ông viết để hiểu về phía bên kia.

George Burchett: Cho đến bây giờ cuốn sách này vẫn là cuốn có giá trị nhất của Burchett về thế giới của những Việt Cộng. Ngay bản thân việc Burchett lặn lội đi vào vùng giải phóng, qua biết bao chông gai, bom đạn, ở cái tuổi ngoài 50, thực sự là một chuyến phiêu lưu mạo hiểm.

Còn về vấn đề tuyên truyền, có những người nói rằng đó là sản phẩm tuyên truyền, nhưng những người khác lại muốn biết sự thật từ phía bên kia và họ đọc nó, và những gì ông viết khiến họ tin là sự thật. Hãng tin Associated Press (AP) chẳng hạn, yêu cầu ông viết trong thời gian ông ở trong rừng núi do Mặt trận Dân tộc Giải phóng nắm giữ. Họ là dân báo, họ biết ông viết đúng sự thật.

Nguyễn Văn Vinh: Tôi cho rằng, trong cuộc chiến tranh sống còn vì độc lập dân tộc và thống nhất đất nước, Việt Nam đã có những quyết định táo bạo, trong đó có truyền thông. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dám chấp nhận một người phương Tây, và tổ chức cho ông ấy vào tận căn cứ, nơi phải được đảm bảo tuyệt mật, là một quyết định táo bạo mà cho đến bây giờ không ai làm được.

Các ông có nhận xét thế nào về cách Wilfred Burchett đưa tin về Việt Nam?

Nguyễn Văn Vinh: Tôi nghĩ Wilfred Burchett, ngoài việc đưa tin một cách trung thực như một phóng viên thực thụ, vẫn có chút tình cảm với Việt Nam. Có điều ông đã biết giấu những tình cảm đó phía sau những dòng chữ, những bài báo, hay những bức ảnh. Vì thế, tuy bị coi là đứng ở phía Cộng sản, nhưng người ta vẫn cần những thông tin của ông. Henry Kissinger phải tiếp ông ở Nhà Trắng.

Wilfred Burchett và ông Nguyễn Hữu Thọ. Ảnh tư liệu do George Burchett cung cấp

George Burchett: Kissinger gặp cha tôi trước chuyến thăm của Nixon đến Trung Quốc, và Kissinger vẫn đang tiến hành cuộc đàm phán bí mật với Lê Đức Thọ. Wilfred, lúc đó, đang ở New York, nói chính xác hơn là ở trụ sở của Liên Hợp Quốc, để theo dõi việc Trung Quốc gia nhập Liên Hợp Quốc.

Từ Nhà Trắng Kissinger gọi điện cho Wilfred và nói: "Mr. Burchett, tôi muốn gặp ông." Wilfred nói: "Xin lỗi, tôi không thể. Tôi không thể đến Washington DC, bởi tôi bị hạn chế đi lại trong phạm vi 60 cây số quanh New York." Kissinger nói rằng Wilfred có thể phớt lờ lệnh hạn chế đó. Và họ đã cùng ăn sáng, nói chuyện ở Nhà Trắng, Kissinger muốn hiểu thêm về những thông điệp của Hà Nội.

Nguyễn Văn Vinh: Wilfred Burchett hiểu cả Việt Nam, lẫn Liên Xô và Trung Quốc, nên Kissinger phải gặp ông để tìm hiểu tình hình và nhận định của ông.

Năm 1972, trong khoảng thời gian 4 tháng, Nixon đã đi thăm Trung Quốc và Liên Xô. Đó là năm bầu cử. Năm đó, để giành thắng lợi trong cuộc bầu cử, Nixon nghĩ rằng phải giành thắng lợi trên chiến trường. Và ông ta muốn nhờ tác động của Liên Xô và Trung Quốc tới Việt Nam, nhưng trên thực tế, ông ta đã nhầm, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa hoàn toàn độc lập trong các quyết định của mình.

Vai trò của Burchett trong phong trào phản chiến ở Mỹ như thế nào?

Nguyễn Văn Vinh: Tôi nghĩ không lớn, vì bài viết không có tác dụng tức thời như những bộ phim hay bức ảnh như của các phóng viên chiến trường, tức là xem xong người ta không đổ xuống đường phản đối chiến tranh luôn như xem em bé Napalm của Nick Út, hay cảnh thảm sát Mỹ Lai.

Ở miền Bắc Việt Nam NDN (Nihon Denpa News, hãng sản xuất phim truyền hình Nhật Bản, vào Hà Nội từ năm 1964, và chuyên làm phim về cuộc chiến tranh phá hoại của Mỹ ở miền Bắc, và gửi đi phát ở Nhật, Mỹ và nhiều nước phương Tây - NV) đã làm tốt hơn rất nhiều. Còn qua những bài báo, hay những cuốn sách của Wilfred Burchett, người ta sẽ hiểu, sẽ so sánh, và suy nghĩ sâu hơn về cuộc chiến tranh.

George Burchett: Những gì ông viết có ảnh hưởng tới dư luận thế giới trong cách nhìn nhận về Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và cuộc chiến do họ tiến hành.

Bởi ông là người đi đầu trong việc đưa cuộc chiến này ra ánh sáng công luận thế giới, ngay từ khi cuộc chiến vẫn còn bí mật, từ hoạt động cố vấn, huấn luyện của CIA cho quân đội Sài Gòn đầu những năm ‘60, cho đến khi Mỹ chính thức đưa quân vào Việt Nam năm 1965. Rồi những phóng sự ông viết khi bí mật đến khu giải phóng của Mặt trận Dân tộc Giải phóng, nhất là cuốn sách "Inside the Guerilla War" (Trong lòng cuộc chiến tranh du kích), là kết quả của hàng tháng trời nằm trong vùng kiểm soát của Mặt trận Dân tộc Giải phóng. Cuốn sách này đã có tác động rất lớn ở Mỹ và phương Tây nói chung, bởi lần đầu tiên sự kháng cự kiên cường và mãnh liệt của "phía bên kia" được mô tả rất kỹ.

Bertrand Russell, nhà triết học nổi tiếng người Anh (đoạt giải Nobel 1966) đã nhận xét rằng chính Wilfred Burchett, với các bài viết của mình, đã đưa "chúng ta" can dự vào Việt Nam. Ý ông nói là phong trào phản chiến trên thế giới đã bắt đầu từ đó.

Còn tiếp…

Huỳnh Phan (Báo Vietnamnet/thực hiện)

Tháng 8/1945, vào những ngày cuối cùng của Chiến tranh Thế giới Thứ Hai, trong khi các nhà báo quốc tế, tập trung ở Tokyo, đang mải chờ đợi sự kiện Nhật Bản tuyên bố đầu hàng, thì có một người lặng lẽ lên tàu đi Hiroshima. Đó là Wilfred Burchett, một phóng viên Úc đang viết cho tờ Daily Express có trụ sở ở London (Anh).

Wilfred đã nhận được tin về vụ Mỹ thả bom nguyên tử xuống Hiroshima. Trên chuyến tàu ông đi Hiroshima, hành khách toàn là các sĩ quan quân đội Nhật Hoàng, và họ đã từng tìm cách ngăn ông lại. Nhưng Wilfred vẫn tới nơi, và phóng sự của ông đã gây ra một tiếng vang lớn trong dự luận thế giới.

Ông Nguyễn Văn Vinh

Với riêng Wilfred, đó là sự mở đầu cho một phong cách làm báo của riêng ông - luôn đứng tách ra một góc riêng, hoặc tìm một con đường riêng, để tiếp cận và phản ánh sự thật. Chính điều đó cũng gây không ít tai tiếng cho ông, và gây không biết bao trở ngại cho ông và gia đình ông.

Theo họa sĩ George Burchett, người con trai thứ hai, và là người chịu trách nhiệm về việc thu thập, quản lý và khai thác những di sản của ông nói chung, ở phương Tây có hai luồng ý kiến chính đánh giá về Wilfred Burchett.

Những người bảo thủ thì cho ông là một kẻ tuyên truyền cho chủ nghĩa cộng sản. Thậm chí ngay tại quê hương ông, cả một thời gian dài những người này coi ông là "Kẻ thù số Một của công chúng", và suốt 17 năm từ chối cấp lại hộ chiếu cho ông. Đến khi Công Đảng của Thủ tướng Gough Whitlam thắng cử năm 1972, ông mới được cấp lại hộ chiếu..

Những người cấp tiến thì lại tỏ lòng biết ơn vì ông đã "mở mắt" cho họ về một thế giới mà họ chưa từng được biết - thế giới của những người cộng sản. Đặc biệt, ông là nhà báo phương Tây đầu tiên cung cấp những thông tin về cuộc chiến tranh Việt Nam từ "phía bên kia", tức là phía Bắc Việt Nam và Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam.

Họa sĩ George Burchett

Wilfred Burchett, khi viết về chiến tranh Việt Nam, đã làm được những điều mà hiếm người làm được. Đó là gặp phỏng vấn được những nhân vật như Hồ Chí Minh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Hữu Thọ, Sihanouk, Suphanuvong... Hay viết về những vùng núi hẻo lánh ở Thượng Lào, về khu vực sông Mekong, về Pathet Lào, về Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam...

Không hề ngoa khi nói ông ấy đã góp phần quan trọng giúp châu Âu, cả Đông Âu lẫn Tây Âu, hiểu rõ về từng nước Đông Dương, chứ không không phải đơn giản là khu vực Đông Dương như cách gọi của người Pháp.

Sự thống nhất ý kiến duy nhất của hai phe cấp tiến và bảo thủ nằm ở thực tế là ông đã để lại một di sản khổng lồ gồm hơn ba chục cuốn sách, trong đó có khoảng mươi cuốn viết về Việt Nam, được dịch ra khoảng 30 thứ tiếng trên thế giới.

Với gia tài hàng ngàn bài báo về cuộc chiến tranh ở Việt Nam, được đăng đều trên Daily Express và Guardian (New York), và thỉnh thoảng trên New York Times và nhiều tờ báo phương Tây khác, ông và một nhà báo khác cũng đến từ châu Đại dương (New Zealand) là Peter Arnett xứng đáng được coi là những huyền thoại về báo chí chiến tranh, nhất là Chiến tranh Việt Nam. Mặc dù, họ đưa tin về cuộc chiến từ hai phía đối diện nhau.

Và cuối cùng, Hội Nhà báo Melburne cũng quyết định vinh danh ông, cùng một số nhà báo xuất thân từ Melburne khác, vào năm 2014.

Bộ phim “Việt Nam chiến thắng” gồm 3 tập, mỗi tập 25 phút, được phát sóng lần đầu tại Đài Truyền hình Thành phố Hồ Chí Minh, nhân dịp kỷ niệm 40 thống nhất đất nước.